Buổi sáng thành phố lạ điệu. Mây cứ đứng ở giữa trời như ai treo tạm một tấm khăn trắng lên sào phơi. Tôi ngồi trong taxi, những tấm kính của toà nhà phía trước phản chiếu ánh nắng thành những mảnh gương. Lái xe nhìn tôi qua gương chiếu hậu:
“Cô vào Golden Mile à? Công ty lớn nhất nhì thành phố đấy. Vào đó xin việc khó lắm.”
Tôi mỉm cười, tay vô thức chạm vào phong bì mỏng trong túi áo—tờ quyết nghị tối qua vừa ký. Trên màn hình điện thoại, tin nhắn chưa đọc của mẹ vẫn hiện: “Mẹ tới rồi, đứng dưới sảnh, người ta bảo lên tầng 5 phỏng vấn.”
Tôi gõ lại: “Mẹ ăn sáng chưa?”—rồi chưa kịp gửi thì dòng chữ “đang nhập” của mẹ tắt phụt. Một cảm giác chờn chợn chạy dọc gáy tôi như chiếc khăn lau ướt trượt qua mặt kính.
Sảnh Golden Mile rộng như một nhà ga. Người vào kẻ ra, giày cao gót dội lên nền đá âm thanh khô và đanh. Mùi nước hoa đắt tiền trộn với mùi cà phê rang, la đà như một thứ khói nhẹ. Ở góc, có một hàng dài đứng trước quầy “Ứng tuyển”. Tôi thấy mẹ.
Mẹ mặc chiếc áo vải thô màu be, cổ áo đã sờn nhẹ; tóc búi gọn sau gáy bằng một sợi thun đen. Bà cầm trong tay bìa hồ sơ xanh nhạt—loại mua ở tiệm tạp hoá đầu ngõ. Ở cổ tay, sợi dây chỉ đỏ tôi buộc cho mẹ ngày mồng Một Tết vẫn còn nguyên. Dưới chân mẹ là đôi giày búp bê cũ; ai đó vừa lỡ dẫm lên mũi giày, để lại một vệt xước dài.
Tôi định bước lại thì nghe giọng cô lễ tân: “Cô nộp hồ sơ lao công thì qua cửa kia ạ. Đi thang hàng. Khu này là cho khối văn phòng và ứng viên cấp bậc.”
Mẹ cười mỏng. “Cô ơi, tôi đăng ký vị trí hành chính tòa nhà… người ta gọi lên phỏng vấn.”
“Dạ chắc nhầm rồi ạ,” cô lễ tân vẫn tươi như hình dán, “hôm nay khối hành chính yêu cầu ứng viên có bằng ngoại ngữ B2 trở lên. Cô sang phía lao công giúp em. Đằng kia chị Hạnh sẽ hướng dẫn.”
Tôi chưa kịp mở miệng thì một người đàn ông mặc vest sẫm, đeo thẻ “Quản lý vận hành” đã sầm sập bước tới. Ông ta quét mắt từ đầu tới chân mẹ, cau mày: “Khu vực này không phơi đồ quê ra nhé. Bên lao công đang thiếu người. Bác sang kia làm hồ sơ. Nhớ… đi thang hàng” — ông chỉ về phía cửa hậu — “đừng đi thang khách.”
Tôi thấy mẹ cười, cái cười mỏng tang như giấy mời đám cưới in thiếu mực. Bà gật đầu: “Vâng, cậu chỉ thì tôi làm.” Mẹ ôm bìa, đi theo chỉ tay ấy, dáng nhỏ nhoi trong biển người.
Tôi đứng yên. Bàn tay siết chặt đến mức mảnh phong bì mỏng trong túi kêu cộp một tiếng. Cổ họng nghèn nghẹn mùi xà phòng giặt rẻ—cái mùi theo tôi suốt tuổi thơ.
Chúng tôi từng sống cạnh bãi rác xóm Gạch. Những chiếc chổi bẹ bắp treo lủng lẳng trên mái hiên. Mẹ bán xôi buổi sáng, dọn vệ sinh buổi chiều, tối nhận giặt ủi theo cân. Năm tôi mười hai tuổi, cha đi làm công trình lắp kính cho một toà nhà mới trong trung tâm—tin đồn bấy giờ: tập đoàn lớn nhất nhì thành phố đang dựng trụ trụ sở. Ông trượt chân khi mưa; hợp đồng ghi “tai nạn tự chịu rủi ro”. Chúng tôi nhận một khoản “hỗ trợ nhân đạo” đủ mua… một cái bàn inox nhỏ. Mẹ nói: “Cũng là tiền xương thịt, nhận mà sống.” Rồi bà lau sàn nhà mỗi tối, rửa đồ đến nứt tay, thỉnh thoảng ngồi nhúng móng vào bát nước nóng nhìn móng tay trôi đi như lá. Tôi ghét mùi xà phòng, nhưng rồi lại nhớ mùi ấy mỗi khi thấy kệ bát trong nhà ai sạch bóng.
Lớn hơn, tôi học bổng đi xa, rồi trở về. Những năm tôi vắng nhà, mẹ vẫn đi làm đủ nghề—trừ việc ngửa tay. Mùa dịch, bà may khẩu trang vải, tặng hàng xóm. Khi tôi mở một công ty nhỏ, rồi bán đi, mẹ chỉ bảo: “Con đừng quên rửa tay trước khi đụng vào tiền.” Câu ấy nghe quê mà đúng.
Một tháng trước, đối tác cũ rủ tôi hợp tác. Một quỹ đầu tư nước ngoài gom cổ phần lẻ Golden Mile, cần một người đứng làm “gương”, một chiến lược gia hiểu thị trường địa phương. Tôi cười: “Tôi chỉ là con gái của một người lau sàn.” Họ đáp: “Vậy càng tốt.” Đêm qua, thương vụ ấy đóng lại. Tờ quyết nghị bổ nhiệm “thành viên Hội đồng quản trị độc lập kiêm quyền Tổng Giám đốc tạm quyền”—mang tên tôi—nằm trong phong bì.
Tôi định báo mẹ sau khi mọi thứ “đâu vào đấy”. Nhưng sáng nay, mẹ lại tự nộp hồ sơ… xin một công việc hành chính đơn giản ở chính tập đoàn ấy—lý do: “Mẹ muốn gần con. Mẹ làm giờ hành chính, tối về còn nấu cơm.” Mẹ mặc áo vải thô và đi thang hàng vì ai đó bảo bà làm vậy. Tôi bỗng thấy câu “đừng làm rộn” của mẹ gửi từ quá khứ quay lại gõ vào trán mình.
“Cô ơi, đưa CMND và sổ hộ khẩu,” người đàn bà tên Hạnh—trưởng bộ phận dịch vụ tòa nhà—đón mẹ tôi ở cửa sau, giọng cứng như cán chổi mới. “Cô định làm ca nào? Ký quỹ một tháng lương. Tự mua đồng phục. Phí đào tạo bốn trăm ngàn.”
“Cô ơi, tôi… không có nhiều tiền để đặt cọc. Tôi… định vị trí hành chính, cô bên kia bảo sang đây.”
“Ở đây thiếu người.” Hạnh ngước mắt, nheo nheo. “Mà cô đừng mơ hành chính. Tuổi này rồi, ngoại ngữ không có, máy tính không có. Lau sàn đi. Việc này… lương thấp nhưng đều. Ở yên đi cô ạ.”
Mẹ mở bìa, lấy ra một tấm giấy cũ ép plastic, đưa. Tôi nghiêng người nhìn. Là một cái giấy… lạ: “Giấy khen—Lao công xuất sắc toà nhà Cẩm Tú—2004.” Hạnh cười nhạt: “Bà đem giấy khen thời Cẩm Tú (tòa nhà cũ Golden Mile đã mua lại) ra đây làm gì? Ở đâu ra mà khoe?”
“Ngày xưa tôi làm ở đó,” mẹ khẽ. “Lúc toà nhà cháy kho hàng, tôi cùng chú bảo vệ gọi cứu hoả.”
Hạnh phẩy tay: “Ừ, giỏi quá. Giờ ký chưa cô?”
Căn phòng nhỏ bên thang hàng chật như hộp diêm. Tôi đứng ở cửa, bóng lưng mẹ gầy. Mẹ đặt bút xuống bàn, ngẩng lên—bắt gặp mắt tôi. Mẹ khẽ lắc đầu: Đừng ồn. Tôi thở sâu đến đau ngực, xoay bước. Trước khi rời đi, tôi nói nhỏ với Hạnh: “Chị giữ cho tôi bản sao mọi giấy tờ mẹ tôi nộp.” Hạnh liếc, nhếch môi: “Cậu là gì?”
“Tôi là… người cầm chổi hộ mẹ,” tôi đáp, cười, và đi.
Ngày họp Hội đồng quản trị ấn định vào thứ Sáu. Lý do: “Xem xét tái cấu trúc.” Nội bộ rỉ tai “sắp có biến”. Tôi nhận hàng chục cuộc gọi, hẹn ăn trưa, “chào mừng tân gương mặt”. Tôi tắt điện thoại. Buổi sáng ấy, tôi cùng mẹ bước vào Golden Mile bằng cửa sau, tay mẹ vẫn ôm bìa hồ sơ. Bà mặc đồng phục lao công mới nhận—áo xanh đậm rộng thùng thình, quần sẫm, vì “mượn tạm size của cô bên kho”.
Tầng 40, phòng họp kính vòng cung, bàn gỗ óc chó dài không thấy điểm dừng. Các gương mặt quản trị sáng láng như đồng tiền mới đánh bóng. Ông Tống—Chủ tịch—nhìn đồng hồ. Bên phải ông là Khoa—Giám đốc vận hành—mái tóc chải ngược, cà vạt xanh. Bên trái là Hoa—Giám đốc Nhân sự—mắt sắc.
Đại diện quỹ đầu tư nước ngoài ngồi cuối bàn, mỉm cười. Ông ta gật nhẹ khi thấy tôi. Tôi không ngồi ngay, đứng cạnh mẹ. Mọi người dừng dao và nĩa (người ta đang ăn sáng buffet ngay trong phòng họp), nhìn.
Hạnh—trưởng bộ phận dịch vụ—đang đứng cuối phòng, có lẽ để “chạy việc”. Nhìn thấy mẹ, cô thoáng khựng, mặt kéo xuống một đường.
“Cháu đưa mẹ lên làm gì?” bà Hoa nhíu mày về phía tôi, giọng êm mà không dịu. “Phòng họp đang làm việc. Lao công không vào khu vực này.”
Tôi cười, tay hơi run mà lòng bình: “Dạ, đúng là hôm nay lao công có mặt trong phòng họp.” Tôi kéo ghế ở giữa, mời mẹ ngồi. Khung kính phản chiếu dáng mẹ bé như một chấm.
Ông Tống gõ nhẹ thìa vào cốc: “Chúng ta bắt đầu.” Ông nhìn sang đại diện quỹ: “Ông có điều gì muốn công bố?”
Vị đại diện mỉm cười, trao đổi một ánh nhìn với tôi: “Chúng tôi xin giới thiệu thành viên HĐQT độc lập mới—bà Linh Mai.” Ông nói tên tôi rõ từng âm. “Đồng thời, theo quyết nghị đã ký, bà Linh Mai được bổ nhiệm Quyền Tổng Giám đốc trong thời gian tái cấu trúc.”
Tiếng thìa rơi. Ai đó khẽ “ồ”. Bà Hoa chớp mắt: “Cô ấy… là ai?”
“Tôi là người cầm chổi hộ mẹ—và từ hôm nay, cầm thêm vài thứ khác.” Tôi kéo ghế, ngồi xuống cạnh mẹ. “Chào mọi người.”
Sự im lặng như một cái chăn mỏng: phủ lên mà vẫn thấy lạnh. Ông Tống cười gằn: “Tuổi trẻ tài cao. Nhưng chúng ta là doanh nghiệp hàng đầu. Chúng ta cần kinh nghiệm.”
“Tôi hiểu.” Tôi gật. “Kinh nghiệm là thứ quý. Ví dụ như… kinh nghiệm dập đám cháy kho hàng năm 2004 ở toà Cẩm Tú—khi đó chưa sáp nhập vào Golden Mile—do chất tẩy rửa bắt lửa. Người bấm chuông báo cháy đầu tiên không phải là quản lý kho, mà là một cô lao công trực ca đêm. Đây là giấy xác nhận của đơn vị PCCC lúc ấy—” tôi đặt một bản photocopy lên bàn, “—và đây là ánh chụp bài báo nội bộ anh chị đã treo trên bảng, cảm ơn những ‘người vô danh’. Cô ấy hôm nay có mặt ở đây—mẹ tôi.”
Mẹ cau mày, bối rối: “Con…” Tôi siết tay mẹ, thì thầm: “Mẹ nghe con.”
Tôi nhìn thẳng về phía Hạnh—người sáng nay yêu cầu mẹ đặt cọc, tự mua đồng phục, đi thang hàng. “Chị Hạnh, chị nhỉ? Công ty có quy định nào bắt lao công đặt cọc một tháng lương, tự mua đồng phục, nộp ‘phí đào tạo’ bốn trăm ngàn không?”
Hạnh há miệng: “T… tôi… do thói quen từ đơn vị cũ…”
“Giấy tờ đây,” tôi đặt trước mặt mọi người bản scan chính sách “Phúc lợi & Công cụ bảo hộ cho nhân viên tuyến đầu” của chính Golden Mile, có chữ ký ai kia. “Công ty chi trả đồng phục và không thu phí. Nhưng vì ai đó nghĩ họ ‘không đọc được’ nên muốn làm gì thì làm.”
Bà Hoa gắt: “Cô định biến cuộc họp HĐQT thành hội nghị công đoàn à?”
“Không,” tôi đáp nhẹ. “Tôi định… trả tên cho những người vô danh trước khi nói chuyện con số.” Tôi quay sang mẹ: “Mẹ, con xin lỗi vì con để mẹ đi thang hàng.”
Mẹ siết tay tôi, lắc nhẹ: “Mẹ là người đi thang hàng giỏi nhất khu này.” Mọi người bật cười—tiếng cười làm bớt căng thẳng một nhịp.
Tôi bấm điều khiển, màn hình sau lưng sáng. Tiêu đề: “Ba bản đồ ẩn của Golden Mile”.
Bản đồ thứ nhất là bản đồ tiền: những mũi tên chỉ cho thấy trong ba năm, chi phí “hỗ trợ bên thứ ba” tăng gấp rưỡi. Bản đồ thứ hai là bản đồ người: tỉ lệ nghỉ việc của lao công và bảo vệ—tuyến đầu của toà nhà—cao nhất tập đoàn. Bản đồ thứ ba là bản đồ tiếng: hàng loạt phản ánh trên app nội bộ bị “đóng phiếu” trước khi được xử.
“Chúng ta là tập đoàn lớn,” tôi nói, “nhưng chúng ta đang coi phần nền của toà nhà như bụi. Không có nền, cư dân nào dám đặt bàn ăn? Không có người, tiền nào dám ở lâu?”
Ông Tống đập tay lên bàn: “Cô phê bình thì dễ. Cô định làm gì?”
“Làm hai việc ngay,” tôi nói.
“Việc một,” tôi quay về phía đại diện quỹ, “thành lập Quỹ Cây Chổi—tiền trích từ khoản ‘hỗ trợ bên thứ ba’ chuyển sang, lo đồng phục, bảo hiểm bổ sung, đào tạo miễn phí, đường thăng tiến cho nhân viên vệ sinh—gắn KPI người đứng đầu. Tôi đề cử một thành viên HĐQT độc lập đại diện người lao động tuyến đầu—người có quyền phủ quyết khi chính sách đụng đến nền nhà. Người ấy là bà Nguyễn Thị Gấm—” tôi nắm tay mẹ nâng khẽ, “—mẹ tôi.”
Phòng họp rì rầm. Mẹ giật mình: “Con… đừng đùa. Mẹ học chưa hết lớp tám.”
“Đúng vì vậy,” tôi đáp. “Mẹ biết nền nhà cần gì. Còn kỹ thuật, con và các anh chị ở đây sẽ hỗ trợ.”
“Việc hai,” tôi quay về phía Hạnh, rồi nhìn sang bà Hoa: “Tạm đình chỉ công tác trưởng bộ phận dịch vụ để điều tra việc thu tiền sai quy định. Nếu đúng, chấm dứt hợp đồng. HR phải chịu trách nhiệm vì đã không rà soát chính sách. Tôi đề nghị bà Hoa tự xem xét vị trí.”
Bà Hoa đỏ mặt: “Cô không có quyền.”
Đại diện quỹ nhấc micro: “Theo nghị quyết, bà Mai có quyền.”
Ông Tống dựa lưng, cười nhạt: “Cô dựng cả màn kịch cảm xúc này để làm gì? PR? Chúng tôi làm công ty, không làm từ thiện.”
Tôi nhìn thẳng ông: “Không phải từ thiện. Là định giá đúng. Khi những người lau sàn bị bạc đãi, toà nhà sẽ bẩn, khách phàn nàn, phân khúc cho thuê trượt giá. Khi HR không đọc nổi chính sách của chính mình, chúng ta mất tiền—và mất mặt. Tôi ở đây để nhắc lại: bản đồ tiền dẫm lên bản đồ người thì cuối cùng cũng cháy.”
Căn phòng im như đáy thang máy lúc dừng. Rồi tiếng vỗ tay đầu tiên vang lên từ vị đại diện quỹ. Khoa—Giám đốc vận hành—ngập ngừng, cũng vỗ. Dăm người vỗ theo. Ông Tống không. Ông nhìn tôi, nheo mắt: “Cô bảo có ba bản đồ. Bản đồ thứ tư là gì?”
“Tấm bản đồ… của ký ức.” Tôi bấm. Màn hình chuyển ảnh: tấm ảnh ố cũ, kho hàng cháy mười chín năm trước, người phụ nữ cầm bình cứu hoả đứng sau lưng một bảo vệ. Góc ảnh có khắc mờ: “Cẩm Tú – 2004 – Ảnh: PCCC Quận 1.” Tôi nói: “Chúng ta quên ai đã giữ chỗ này đứng thẳng suốt nhiều năm. Hôm nay, tôi mời người đó bước vào phòng họp ở vị trí xứng đáng.”
Mẹ nắm chặt tay tôi. Tôi cảm thấy tay mẹ lạnh. “Con,” mẹ khẽ, “đừng vì mẹ mà làm bão.”
“Không, mẹ,” tôi đáp, cười, “con chỉ mở cửa sổ. Cho phòng này bớt ngạt.”
Họp xong, tôi xuống thang hàng. Thang máy đó mùi quen: mùi nước lau sàn, mùi vải ướt, mùi rỉ sét của trục cáp cũ. Ở tầng năm, mấy cô lau công đứng túm tụm: “Cậu ơi… chị Gấm là mẹ cậu à? Trời đất… chị ấy là người hôm nay làm bọn em khóc.” Ai đó dúi vào tay tôi một cây kẹo kéo, cười: “Tụi em không có gì… Tặng.”
Tôi bật cười bằng cổ họng—cái cười lâu rồi tôi quên. Mẹ đứng giữa họ, tay vẫn ôm bìa hồ sơ cũ, cười hiền: “Tôi còn chưa biết bảng họp HĐQT viết sao.” Tôi bước tới, ôm mẹ. “Không cần biết. Mẹ chỉ cần hỏi: ‘Phòng vệ sinh tầng 9 vẫn bị tắc à?’. Và mẹ bảo người ta gọi đúng tên người dọn.”
Hạnh đứng ở góc hành lang, mắt đỏ. Cô tiến lại, lí nhí: “Em… xin lỗi.” Mẹ nhìn, thở dài: “Chổi nào cũng có thể quét lại từ đầu. Đừng thu tiền người ta nữa. Người nghèo… mượn trước một bữa cơm khó hơn trả một tháng lương.”
Hạnh cúi đầu. Tôi bảo: “Khi có kết luận, nếu chỉ là thói quen cũ, tôi đề nghị chuyển cô sang tuyến đào tạo tuân thủ—dạy đúng cái cô từng làm sai.” Hạnh tròn mắt. Mẹ cười: “Hình phạt tốt nhất là bắt người ta… lau chỗ mình làm bẩn.”
Cuối ngày, khi nắng đổ nghiêng vào sảnh, toà nhà Golden Mile—vẫn bóng đến mức soi thấy lông mi—bỗng ít lạnh hơn. Tôi và mẹ ngồi ở bậc thềm sau, ăn hộp cơm văn phòng. Mẹ mở túi, lấy ra một tờ tiền gấp hai: “Tiền đồng phục. Mẹ chưa kịp nộp.” Tôi đẩy tay mẹ lại: “Để quỹ trả.” Mẹ cười, lắc đầu: “Cho mẹ… giữ làm kỷ niệm. Để nhớ hôm nào… mẹ bị đuổi đi thang hàng.”
Tôi tựa vào vai mẹ. Lần đầu tiên, tôi thấy toà nhà này có chỗ tựa.
Điện thoại reo. Ông Tống gọi. Giọng ông bớt gắt, thêm mỏi: “Mai, hôm nay tôi nóng. Cô nói đúng một phần. Còn phần tôi đúng, cô sẽ hiểu sau.”
“Tôi chờ,” tôi đáp.
“Cô có biết,” ông nói chậm, “người đàn bà trong ảnh cứu hoả hôm 2004—cô ấy… cũng gọi tôi dậy khỏi một đời mệt. Cô ấy đưa tôi tới chỗ vợ tôi, bảo ‘đừng bỏ bả nữa’. Tụi tôi… sống được tới giờ. Tôi không quên đâu. Nhưng công ty lớn… nhiều lớp. Cô đừng quên dùng chổi quét luôn mấy góc mà cô chưa thấy. Không chỉ một Hạnh.”
Tôi nhìn mẹ. “Vâng.”
“Thứ Hai,” ông nói, “tôi bàn giao dần. Tôi… cũng mệt.” Ông cúp máy. Tôi thấy, trong nền kim loại phản chiếu của cửa sau, bóng dáng một người đàn ông đã không còn sắc như sáng nay. Tự tôn đôi khi cũng mỏng như lá đồng.
Mẹ chạm tay tôi: “Này, con biết vì sao mẹ đi xin việc hành chính không?”
“Vì mẹ muốn gần con.”
“Ừ. Nhưng còn vì mẹ… muốn bước vào cái nhà đã lấy đi của mẹ… một người.” Mẹ nói tỉnh như kể chuyện thái rau. “Người ta bảo vào bằng cửa chính mới sang. Mẹ nghĩ… mẹ cứ đi cửa sau. Vào được là được. Ai dè… cửa sau cũng có vẻ đẹp của nó.”
Tôi ôm vai mẹ. “Mẹ làm ơn… giữ sức.”
“Ừ,” mẹ nói. “Từ mai, mẹ lên xem các phòng vệ sinh trước. Còn con—đừng quên lau tay.”
Tôi cười, bỗng ứa mắt.
Nếu ai đó kể lại câu chuyện này theo kiểu ngoài hành lang, chắc sẽ nói: “Mặc quần áo giản dị đến tập đoàn lớn nhất nhì thành phố xin việc, mẹ cô bị đuổi xuống làm lao công. Hôm công ty mở cuộc họp Hội đồng quản trị, cô và mẹ xuất hiện khiến cả công ty kinh ngạc.”
Đúng. Và thiếu.
Thiếu phần mẹ tôi từng lau sàn ở một toà nhà cũ, từng bấm chuông báo cháy trước khi lửa nuốt hết cả kho, từng giữ sống không chỉ mấy kiện hàng mà cả cuộc hôn nhân của một người đàn ông quyền lực. Thiếu phần tôi đứng trong thang hàng, ngửi mùi vải ướt, hiểu ra rằng những gì sáng bóng bên ngoài chỉ đứng được khi nền nhà không bị coi là bụi. Thiếu phần chúng tôi mở hộp cơm, ăn cạnh cửa sau, và đặt viên gạch đầu tiên cho một “Quỹ Cây Chổi”.
Ngày thứ Hai, biển tên nhỏ được gắn thêm dưới bảng Hội đồng quản trị: “Nguyễn Thị Gấm – Thành viên HĐQT độc lập (đại diện người lao động tuyến đầu)”. Ai đi qua, nếu bật cười, xin cứ cười. Chuông thang máy vẫn ding một tiếng khi mở cửa. Ở góc hành lang, một bảng nhỏ treo thêm dòng chữ, viết bằng phấn:
“Đi thang hàng cũng tới được phòng họp.”
Và tôi, mỗi buổi chiều, khi đi ngang phòng vệ sinh tầng chín, vẫn nghe tiếng mẹ gọi mấy đứa em trong đội: “Các con lau kỹ cái gương nhé. Để ai đi qua nhìn thấy mình mà… sửa áo, chứ đừng soi người khác mà chê.”
